هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە كوردستان هەندێك داتامان دەداتە دەست كە گوزارشت لە چەند راستییەك دەكەن، یەكەم: ئەوەی كە متمانەی دەنگدەر بەگشتی و نەوەی نوێ بە تایبەتی بۆ حزبە دەسەڵاتدارەكان كەم بووەتەوە. دووەمیش، سەرەڕای خەستبوونی كێشە لەگەڵ بەغدا، دەنگدەری كورد لە جیاتی پێناسەكردنی عێراقی عەرەب وەكوو دیترەكەی، ئەوانی تر لەناو خودی هەرێمدا دەدۆزێتەوە. واتە، بە پێچەوانەی ساڵانی 2004 تا 2009، كوردی باشوور گۆڕەپانی ململانەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمیان گواستووەتەوە بۆ گۆڕەپانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق. ئەم دیاردەیە پێمان دەڵێت كە حیزبایەتی لە كوردستان ئێستا لە قۆناغێكی قەیراناویدایە.
حیزبایەتی رانتیەر
حیزبایەتی لە كوردستان لەدوای راپەڕینی 1991 لە قۆناغی خۆڕاگری و ئایدیاوە دەربازی قۆناغی سیاسەتی پراكتیك و كارگێڕی بووە، واتە لە حاڵەتی ئۆپۆزیسیۆن دەركەوتووە و بووە بە دەسەڵات. لەگەڵ دامەزرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و هەڵبژاردنەكانی 1992، هیچ مەجالێك بە دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن نەدرا، بەڵكو هەردوو حیزبە سەرەكییەكەی كوردستان بوونە هاوبەشی فیفتی فیفتیی دەسەڵات. لەبەر نەبوونی ئۆپۆزیسیۆنێكی كارا لە كوردستان، هەردوو حیزب لەسەر سەرچاوە داراییەكان تووشی كێشە بوون و لەبەر ئەوەی هێزی چەكداریان هەبوو، لە جیاتی ئەوەی ناكۆكییەكانیان لە پەرلەمان تاوتوێ بكەن، بە چەك وەڵامی یەكتریان دایەوە و شەڕی ناوخۆی ساڵانی نەوەت هەم جەمسەربەندییەكی قووڵی لە نێوان زۆنی زەرد و سەوزدا دروست كرد، هەمیش متمانەی خەڵكی بۆ حیزبە دەسەڵاتدارەكان كەم كردەوە. فەزای ئەمنی زۆنەكان بووە هۆكاری ئەوەی ركابەریی هەردوو حیزب نە بە شێوەی ستوونی لەناو توێژەكانی كۆمەڵگادا، بەڵكوو بەشێوەی ئاسۆیی لە جوگرافیای هاوسنووردا پەرەبستێنێ. ئەم دوو حیزبە بە مەبەستی دەستەبەركردنی دەسەڵات و بۆ بەدەستهێنانی متمانە لەجیاتی ئایدیای سیاسی، بە ئیمتیازاتی ئابووری بەشێك لە خەڵكیان بۆ لای خۆیان راكێشا. بە هاتنی بودجەی 17% پەیوەندیی ئەرباب-رەعیەت (patron-clientel) لەنێوان حیزبە دەسەڵاتدارەكان و خەڵكدا قووڵتر بوو، خەڵكێكی زۆر بۆ كەرتی حكومی دامەزرا و ئەم دیاردەیەش كەرتێكی حكومیی زلقەوارە (oversized public sector) ی دروست كرد. كەرتی تایبەت كە دەبا شاڕەگی ئابووریی وڵاتەكە با، نە تەنیا پاشگوێ خرا، بەڵكوو ئەم هەنگاوانە بەشێویەكی كارا ئەو كەرتەی سەقەت كرد، لە كۆی داهاتەكانی هەرێم بەشێكی زۆر كەم لەو كەرتەدا بەدەست دێ.
فەرهەنگی نیۆلیبراڵ بەبێ دیموكراسیی لیبراڵ
ئێستا لە كوردستان، بەبێ ئەوەی بناغە دیموكراسییەكەی قایم بكرێت، فەرهەنگێكی نیۆلیبراڵ حاكمە. كۆمەڵگایەكی وا بەبێ دیموكراسیی لیبراڵ زیاتر كاراكتەری دەوڵەتە رانتیەرەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەردەگرێ. وەكوو هەموو وڵاتێكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە ئابوورییەكەی لەسەر نەوتە، لە كوردستانیش حكومەتێكی رانتیەر و كۆمەڵگایەكی ئەرباب-رەعیەتی لەسەر بنەماكانی خزمخزمانێ (nepotism) و پارەسالاری (plutocracy) دامەزراوە كە وەلائەكان بەپێی گوژمەی پارەكە یان ئاستی پلەی ئیداری و كۆمەڵگایی قابیلی كڕینە و توانای رووبەڕووبوونەوەی قەیرانی سیاسی و ئابووریی نییە. دیموكراسیی لیبراڵ دەرمانی كێشە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان نییە. لە هەلومەرجی وەكوو كوردستان و عێراقدا كە تەحەدای كۆمەڵایەتی و ئابووریی زۆری هەیە، گەشەسەندنی دیموكراسی ئەستەمە. تێگەیشتنی ئەوەی كە چۆن وڵاتانی ئەڵمانیا و بلۆكی رۆژئاوای ئەوروپا پاش شەڕی دووەمی جیهانی بەرەو دیموكراسی جووڵەیان كرد، كوردستان و عێراقیش لەو ئاراستەیەدا حەرەكەت دەكەن، وەهمە. بەراوردی عێراق و كوردستان بە یوگوسلاڤیا باشترە كە بەرەو شەڕی ناوخۆ و پاكتاوی ئەتنیك جووڵا. دیموكراسیی لیبراڵ لە ئابوورییەكی بەهێز و بە چینێكی ناوەڕاستی گەورەوە گەشە دەكات. ئابووریی كوردستان بە سامانە سروشتییەكانەوە وابەستەیە و نەبوونی ئابوورییەكی فرەڕەهەند و فرەبەرهەم رێگە لە سەرهەڵدانی بۆرژوازییەكی خۆگونجێن دەگرێت كە بەردی بناغەی كۆمەڵگای مەدەنی و دیموكراسیی لیبراڵە.
هیچ وڵاتێك كە ئابوورییەكەی تاكسەرچاوەیی بێت، تا ئێستا نەگەیشتووە بە دیموكراسی. بە پێچەوانەی سیستمی دیموكراسی كە تێیدا خەڵك لە رێگەی باجەوە حكومەت بەخێو دەكەن، لە ئابووریی تاكسەرچاوەییدا حكومەت دەبێتە سەرچاوەی بەخێوكردنی خەڵك. كەرتی تایبەت لەم سیستمانەدا لاوازە و سیستمێكی باجگیری راستەقینە لەئارادا نییە. لە تاوتوێكردنی دیموكراسییەكاندا مەرجێكی سەرەكیی سەركەوتنی، بە سیستمی باجەوە بەستراوە، چونكە حكومەت مەجبووری حیسابدانەوە (checks and balances) یە لە بەرامبەر خەڵكدا. دەسەڵاتی راستەقینەی ئابووریش بەهۆی باجەكەوە هەر لای خەڵكە، نەك حكومەت. لە سیستمی تاكسەرچاوەییدا پارە و دەسەڵاتەكە لای حكومەتە. لە سیستمی دیموكراسیی فرە سەرچاوەییدا ئەگەر خەڵك لە حكومەت رازی بن، دەنگی پێ دەدەنەوە، دەنا لە هەڵبژاردنێكی تردا دەتوانن حیزبە دەسەڵاتدارەكە لەسەر حوكم لابدەن. لە سیستمی تاكسەرچاوەییدا كە پارەكەی لە خەڵكەوە نەهاتووە و حیزب و حكومەتەكە خاوەنی پارەن، وەلائەكان بە پارە و ئیمتیازات دەكڕدرێن بۆ هەڵبژاردنی ئایندە. حیزب و حكومەتێكی رانتخۆر (rentier state) دروست دەبێت كە بە بەرتیلكردن (لە كوردستان بە تەعینات و ئەنواعی مووچە) خەڵكی بەخۆیەوە دەبەستێ، لە حاڵەتی وادا ئەستەمە حیزبی ئۆپۆزیسیۆن بتوانێ سەرهەڵبدات. لەسایەی نەبوونی حیزبی ئۆپۆزیسیۆنی كارامەشدا دیموكراسییەكی سەقەت و حاڵەتی ئۆلیگارشی بەربڵاوتر دەبێ.
حیزبی سیاسی دەزگای ئایدیایە
حیزبی سیاسی پێش هەموو شتێك دەزگایەكی ئایدیای سیاسییە، واتە ئامانجە سەرەكییەكەی بەدیهێنانی ئایدیایەكی سیاسییە بۆ سیستمی حوكمڕانی، نەوەك ئامرازێك بۆ گرتنەدەستی دەسەڵاتی سیاسی. بۆیە ئایدیا دەبێت بگەڕێتەوە ناو حیزبە كوردستانییەكانی باشوور و پەیوەندیی كادر و جەماوەر نزیكتر و قووڵتر بكرێت. پرۆژەی كورد لە باشوور، بەر لە هەموو شتێك دەستەبەركردنی سەروەری بۆ گەلی كوردە، ئەمجا چ لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدراڵدا بێت یان وەكوو پرۆژەی سەربەخۆیی. بۆ ئەم ئامانجە دەبێت كورد خاوەنی پرۆژەی نەتەوەسازی بێ. كەتوارە سیاسییەكەی باشوور كۆمەڵگایەكی فرەڕەنگ و فرەدەنگمان پێشان دەدات كە بەبێ گوتارێكی گشتگیر و دیموكراتیك ئەو نەتەوەسازییە ئەستەمە. راستە نەتەوەسازییەكانی سەرەتای مۆدێرنیتە بە ناوەندێكی بەهێز بەدی دەهات كە شەرعیەتێكی خوداوەندی (مەلیك وەكوو نوێنەری خودا لەسەر زەمین) هەبوو لە بەرامبەر پەراوێزێكی لاواز كە توانای خۆڕێكخستنی لە بەرامبەر ئەو ناوەندەدا نەبوو، بەڵام نەتەوەسازیی كورد دیاردەیەكەی پاش-پیشەسازییە كە ناوەند دەبێ شەرعییەتەكەی لە خەڵكەوە وەرگرێ و پەراوێزەكان دەتوانن بە ئاسانی خۆیان لەدژی ئەو ناوەندە رێكبخەن. بۆیە ئەگەر گوتارێكی گشتگیری دیموكراتیك بۆ بەدیهێنانی سەروەری نەبێ، پەراوێزەكە پاشگوێ بخرێت و لە پرۆژەكە بەشدار نەبێت، دوور نییە ئەو پەراوێزە هەست بە نامۆبوون بكات. كۆمەڵگایەك كە لە ناوەندەوە نامۆ بووبێ، دەرفەتی یاخیبوونیش تێیدا فراوانترە. ئەمە هەمان رەوشە كە لە سلێمانی روویداوە و پارتی ئەو رەوشە وەكوو تیرۆری فكری ناودەبات. بەشی سەرەكیی ئەم یاخیبوونە دەبێ لە بڵاوبوونەوەی ئاسۆیی (ناوچەیی) حیزبە دەسەڵاتدارەكان و رەفتاری رانت و ئەرباب-رەعیەتیی ئەم حیزبانەوە شرۆڤە بكرێ. سەرهەڵدانی سێ حیزبی ئۆپۆزیسیۆنی گۆڕان، هاوپەیمانی و نەوەی نوێ لە سلێمانیش وەكوو سەكۆی سەرەكی، دەبێ هەر لەو روانگەیەوە شی بكرێتەوە. نە دەنگە كەمەكەی پارتی لە سلێمانی خێری بۆ نەتەوەسازییەكی دیموكراتیك لە كوردستان هەیە، نە دەنگە كەمەكەی یەكێتی لە دهۆك. هەتا ئەو كێشەیە بەردەوام بێ، دەستەبەركردنی سەروەری بۆ كورد تەنانەت بەپێی دەستووری عێراقیش ئەستەمە. پرۆژەی نەتەوەسازی دیموكراتیك لە باشووری كوردستان ئەستەمە بەم پارامەترانە بەدی بێت.
ئەنجام
حیزبە دەسەڵاتدارەكانی كوردستان دەبێ سیاسەتی رانتیەر و ئەرباب- رەعیەتی ئاسۆیی تێپەڕ بكەن و بگەڕێنەوە ناو جەماوەر و ئایدیا بەرهەم بێنن، ئایدیای حوكمڕانیی دیموكراتیك نە رەهنكردنی دەسەڵات. رێگەی سەرەكی سەركەوتنی كورد لە عێراقدا نە تاران و نە بەغدا و نە یارمەتیی ئەملا و ئەولایە. ئەو پارامەترانە – بەتایبەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا – بەردەوام لە گۆڕاندان، بەڵام نەتەوەسازییەك كە بنەما سەرەكییەكەی هاووڵاتێنی بێ و بە پێچەوانەی كۆمەڵگای رانتیەر، بە مووچە و ئیمتیاز رام نەكرابێ، بنەمای حوكمڕانییەكی دیموكراسیی لیبراڵ، حكومەتی كراوە و شەفاف، كەرتی حكومیی سنووردار، عەدالەتی كۆمەڵایەتی و كەرتی تایبەتی بەهێز و چینی ناوەڕاستی بەهێز بێ، دەتوانێ هەم سیاسەتی پەرتەوازەی كوردی یەك بخات، هەمیش توانای خۆڕاگری لە بەرامبەر فشارەكانی بەغدا، ئاكتەرە ناوچەییەكان و زلهێزەكانی جیهاندا هەبێ. بۆیە سلێمانی نە تەنیا نیوەی رێگا بەڵكو دوو لە سێی رێگایە!
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر